Əlvida, Zülfüqar Rüfətoğlu və onun dövrü

I

94-cü ilin dekabrında bir axşamüstü özümə də məlum olmayan səbəbdən möhkəm kədərləndim və hönkür-hönkür ağlamağa başladım. “Axşamlar nə olur sənə belə?” – anam əlindəki işi qoyub mənə yaxınlaşdı.

Doğrudan da, doxsanıncı illər uzun bir gecəydi, bu zülmət gecədə tez-tez atışma səsləri gəlirdi, itlər hürürdü. 93-cü il mənim həyatımda gecə saat üç, 94-cü il həmin hesabla gecə saat dörd idi. Dənizkənarı küçəsi 10 B, mənzil 90 ünvanda, Leninqrad layihəli böyük bir binanın birinci mərtəbəsində yaşayırdım. Olardı on iki-on üç yaşım.

Evimiz gözəl idi, içi dolu dəniz havasıydı, pəncərələrdə “kitayski rozalar”ımız, uzun eyvanımız vardı. Bəzən eyvanın altından keçən adamlara tamaşa edirdim, evdə heç kəs olmayanda torbadan kartof götürüb onlara atırdım. Kartof küçədən keçən adamların ikiaddımlığında yerə düşürdü, gizlənib nəfəsimi içimə çəkirdim, yoldan keçən adam dayanıb kartofu hansı mərtəbədən kimin atdığını təyin etməyə çalışırdı. Kim atacaq, darıxan, diqqət istəyən, macəra axtaran bir uşaq.

Geniş otaqlarımız, Rusiyada əsgərlikdə boş durmayıb rəngsazlıq öyrənən əmimin üç-beş il əvvəl gözümün qarşısında deyə-gülə təmir etdiyi zərif naxışlı divarlarımız, atam “papanın qoç balası” deyə-deyə məni tavana atıb-tutanda yaxından gördüyüm qəşəng çilçıraqlarımız, anamın cehizi rumın əməyi mebelimiz, mebellərin rəflərində çexlərin düzəltdiyi sürahi və fincanlarımız, qalın-qalın azərbaycanca, rusca kitablarımız vardı.

Amma nə olsun?! Xoşbəxtlik yox idi. Üstəlik, mənzil beton binanın lap küncündə yerləşdiyinə görə isinmirdi. İlin üç fəsli içəridə palto-papaqla gəzirdik. Ancaq mən o axşam soyuqdan yox, hansısa başqa səbəbdən ağlayırdım. “Çıxaq bir az gəzək” – anam dedi.

Küçə evdən istiydi. Ayaqlarımız bizi ən mötəbər yerə – məktəbin həyətinə gətirdi. Gözümü məktəbə zilləyib dayandım.
Axşam hamı gedəndən sonra məktəb necə sirli, necə qorxulu olurmuş! Qaranlıq elə bil məktəbin içində yaşayan, gecələr üzə çıxan bədheybət idi. Bu sakitlikdə məktəbin içində hansısa krandan damcılayan suyun səsi gəlirdi. Ağaclar bir-birlərinə tərəf əyilmişdilər, elə bil qaranlıq səmada bizim haqqımızda nə isə pıçıldaşırdılar. Biz məktəbin ətrafında bir dövrə vurduq. Gözümü binadan çəkə bilmirdim. Heç bir uşaq, heç bir müəllim, heç direktor da bilmirdi onun məktəbi Ay işığında necə olur, təkcə mən bilirdim. Bir şagird kimi məndə elə bir hiss yaranırdı ki, məktəbdə gündüz vaxtı olanlar gopdur, yalan-palandır, əsas məsələ nədirsə hamı gedəndən sonra, indi, bu zülmət gecədə vaqe olur.

Ay buludların arxasından çıxıb düz bizim fizika sinfimizin pəncərəsində bərq vurdu. Fizika keçməyə elə bu ildən
başlamışdıq, fizika bizi əhatə edən maddi aləmin quruluşunu və xassələrini öyrənən elmdir, mən belə cümlələri tutuquşu kimi deyib “5” alırdım. Ətrafımızdakı hər şey – pəncərənin şüşəsində bərq vuran Ay işığı, gecə
vaxtı məktəbin binası, damcılayan kranın səsi – fizikaydı. Yaxşı, bəs bu fizika – Ay işığı, gecə vaxtı məktəbin binası, damcılayan kranın səsi bizdə niyə belə güclü daxili hissiyyat doğururdu? Niyə və necə olurdu ki, 
ətrafımızdakı və bədənimizdəki fiziki-kimyəvi hadisələr şəxsi hisslərdə əks olunur, şəxsi təəssürat yaradırdı? Ətrafda baş verənləri öz şəxsi təcrübəm kimi, öz daxili kinom kimi yaşamağımın səbəbi nə idi? Filosof David Chalmers buna “Şüurun çətin problemi” adı qoyub və problem müasir fəlsəfədə ümumi razılıqla elə bu adla da tanınır:
“hard problem of consciousness”. Hər nə isə. Haşiyə çıxdıq, qayıdaq öz sözümüzə, söhbətimizə.

Anamla məktəbdən aralanıb yola, adamlara, maşınlara tərəf üz qoyduq, gəzib yorulduq, yorulub yolun kənarında, bir səkidə oturduq. Anam şarfını boynundan açıb altıma qoydu. Bu vaxt uzaqda bir babayla nəvə peyda oldu. Baba nəvənin əlindən tutmuşdu, bəlkə də nəvəsini oğlugildən birgünlük götürüb nənəyə sovqat aparırdı. Birdən uşaq bizi göstərib “İt! Orda it var!” dedi. Baba o göstərən səmtə baxdı:  “Qorxma, it də-yil.”

Onlar keçib getdi, biz də qalxdıq, kədərli çıxdığımız evə gülə-gülə qayıtdıq, nəvənin sözünə güldük, babanın
ləhcəsinə güldük, nəhayət, isti mətbəximizə çatdıq. Sobanın ağzı həmişəki kimi açıq idi, soba əjdaha olub ağzından soyuğa od püskürürdü. Qara dördkünc tavada xırda doğranmış çörəklər vardı, oradan iki isti suxarı götürüb ağzıma atdım, xırtıldada-xırtıldada pəncərədən bayıra baxdım. Şüşədə öz əksimdən başqa heç nə görmədim. Sabah bazar günüydü, deyəsən, ürəyim yenə sıxılırdı, başımı qatmaq üçün nə edəydim?

İnternetə girə bilərdim, daxili tənhalığı elliklə aşmaq üçün sosial şəbəkələrə qoşula bilərdim, 90-cı illərin
şairləri demiş, “sən də darıxırsan, mən də, gəl bir yerdə darıxaq”. Amma İnternetə hələ on il yol vardı. Telefonumda oyun oynaya bilərdim, amma o da hələ icad olunmamışdı. Televizora baxa bilərdim, amma Sovet istehsalı başıqapazlı rəngli televizor soyuq, qonaqsız qonaq otağındaydı, ora getmək Sibirə yola düşmək kimi bir şey idi. Bəlkə elə televizora da soyuq olmuşdu, işləmirdi. İşləsə də, mənə kömək etməyəcəkdi.

Kitab oxuya bilərdim. Ağ şirmayı mətbəx mebelini anamla aramızda bölüşdürmüşdük, iki dolabında mənim kitab-dəftərim, qalanı onun qab-qacağıydı, masada gah mən dərslərimi edirdim, gah o yemək düzürdü.

Dolabı açdım, səliqəsiz kitab-dəftər qalağım üstümə aşdı. Orada dərsliklərdən başqa Sovet dövlətinin icazə verdiyi
xarici ədəbiyyatdan bəziləri vardı. Teodor Drayzerin “Cenni Herhard”ı mənə baxırdı. Amma onu artıq oxumuşdum. Artıq ədəbiyyat odu ürəyimə düşmüşdü. O romanın son cümlələrini lap şeir kimi əzbərləmişdim, indiyəcən yadımdadır: “Bəs sonra nə olacaq? Cenni hələ çox da yaşlı deyildi. İki yetim uşağı böyütmək lazım idi. Onlar böyüyəcək, bir müddət sonra çıxıb gedəcəkdilər. Bəs ondan sonra? Günlər, bir-birinə bənzər günlər. Sonra, bəs sonra?”

Jorj Sandın “İndiana”sı mənə baxırdı. Onu da bu yay oxumuşdum. Oradan da bir cümlə qalmışdı yaddaşımda: “İndiana Aya baxanda yadına ölülər düşürdü.”

Cek Londonun “Martin İden”i mənə baxırdı. Onu da bu yay oxumuşdum və kitab bu səhnəylə qalmışdı yadımda: Martin
intihar etməkçün var nəfəsiylə dənizin dərinliklərinə enir, amma peşman olur, geri qayıtmağa isə nəfəsi çatmır. Lap nənəm deyən olmuşdu. Nənəm roman oxuyub gözləri dolan qızlarına belə deyirmiş, öz dərdimiz azdır, kitabları oxuyub
özgələrin də dərdini tökürsüz ürəyinizə. 

Anam mətbəx mebelinin üstündəki qara maqnitofonu qoşdu, radionu açdıq. Dalğadan dalğaya gəzişdim. İndi dil-dil ötən saysız fm radiolar hələ yox idi. Radiodalğalarda gəzişəndə gah ərəblərə rast gəlirdin, gah fars dilinə, gah da elə qəribə səslər gəlirdi ki, elə bilirdin yad planeti tutmusan. Anteni sağa-sola tərpədib yadplanetlilərin siqnallarını daha aydın eşitməyə çalışırdım. Birdən o qəribə səslər qeyb olurdu, onda məni dərin məyusluq bürüyürdü.

Doğma Azərbaycan dilini cəmi iki dalğada eşitmək olardı. Dövlət radiosunda və Araz radiosunda. Elə bu vaxt Araz
dalğasında atamın səsinə bənzər doğma, səmimi, ecazkar bir səs gəldi. Səsi eşidəndə donub qaldım.

“Qəfil şaxtada quş kimi

budaqda donub qaldım (Z.Rüfətoğlu)”

Bu səs kimin səsiydi? Gah o danışırdı, gah başqaları. Elə şeylərdən danışırdılar ki, o şeylər dünənin yox, o günün dünyasıydı, zamanın ruhuydu. Mənimsə köksümdə bu ruhu yenicə duymağa başlayan gənc bir ürək çırpınırdı. Sonda, veriliş bitəndə “mən, Zülfüqar Rüfətoğlu” dedi həmin səs.

O gündən hər axşam həmin saatda radionun qarşısında oldum. “Danışır London. Efirdə Bi-Bi-Si-nin Azərbaycan xidmətidir! London vaxtıyla saat 16:00, efirdə Zülfüqar Rüfətoğludur.”

İndi radioda iki verilişin, necə deyərlər, daimi dinləyicisi idim:

Biri Azərbaycan folkloruna həsr olunmuş, həftədə bir dəfə efirə çıxan “Bulaq” verilişiydi. Özüm o yaşımda, durduğum yerdə o verilişi sevərdimmi, bilmirəm, onu mənə anam həvəslə, şövqlə tərifləyib sevdirmişdi. “Bulaq”dan indi yaddaşımda bir neçə xalq əhvalatı və bu cür cümlələr qalıb: “Baharda qocalar əsalarına baxıb görərlər ki, tumurcuqlayıb. Deyərlər, nur olasan səni.”

O biri isə BBC-nin Azərbaycan dilində gündəlik bir saatlıq proqramı oldu. İndi BBC-ni sevməyənlər çoxdur, bilirəm, o
zamansa BBC-ni bütün azərbaycanlılar sevirdi, oradan vicdanlı vətəndaş səsi gəlirdi. Z.Rüfətoğlunun ən sərt jurnalistikası da – “Çətin sual” verilişi də bir ağciyəriylə o çətin illərdə ümidlə yaşayan azərbaycanlıların ürəyindən xəbər
verən siyasi suallarla nəfəs alırdısa, o biri ağciyəriylə bədii sözlə nəfəs alırdı. Bunu hiss etmək çətin deyildi. 

96-cı ildə Zülfüqar Rüfətoğlu Qarabağ müharibəsi başlanandan Ermənistana, Şuşa və Xankəndiyə səfər edən ilk
azərbaycanlı jurnalist oldu. Bu səfərdən o, “Atəşkəs kölgəsində” adlı 10 hissəli radiooçerk hazırlamışdı. Həmin radiooçerkdə Zülfüqar həm cəsarətli bir jurnalist, həm parlaq qələmli bir publisist, həm də sözün əsl mənasında öz səsi,
öz odu olan istedadlı bir şair kimi aydın görünürdü. Zülfüqar Azərbaycanın ilk milli qəzeti olan “Səhər” qəzetinin ruhunu BBC-yə də aparmışdı. O radiooçerk səslərlə çəkilmiş bir radio filmi idi. Silsilənin sonuncu verilişi “Gecəyarı qapıları
döyməyin” şeiri ilə tamamlanırdı.

Gecəyarı qapıları döyməyin,
Ürək var ki, tıqqıltıya dayanar.
Gecəyarı qapıları döyməyin,
Yetim var ki, möcüzəyə inanar.

Gecəyarı qapıları döyməyin,
Ata var ki, yuxu bilməz həsrəti
Ana var ki, namaz üstə yaşayır
Oğul var ki, başa çatıb xidməti.

Gecəyarı qapıları döyməyin,
Bir möcüzə saxlayıbsa sizi sağ,
Bu dünyadır, vallah- billah bilinməz
Qapı açıb, kim qarşıya çıxacaq?

Gecəyarı qapıları döyməyin,
Haradasa “Ev yiyəsi!”- deyən var,
Gecəyarı evinizə tələsin,
– Bəlkə sizin qapını da döyən var.

Mən bu şeir haqda çox düşünmüşəm. 90-cı illərdə biz qapıdan qorxurduq. Valideynlərim işə gedəndə mənə deyirdilər:
“Qapıya hay vermə.” Qapıya gələn adama etibar yox idi. Qapını açan adama da. Məhəllələrdə bandit dəstələri dolaşırdı. Zülfüqar bu şeirlə xalqını 37-ci ildən 90-cı illərə qədər izləyən qapı qorxusunu bu və digər tərəfləriylə necə də
dəqiq hiss edir, rahat və ahəstə bir şeirlə ifadə edirdi.  

97-ci ildə mənim həyatımda səhər açıldı. Elə bil zəngli saat səhər 7-ni vurdu. Həmin il universitetə qəbul olundum. Mən də Zülfüqar kimi bir jurnalist olmaq istəyirdim. Amma nə yaxşı ki, jurnalistikaya yox, başqa bir ixtisasa tuş gəldim.
Yoxsa, kim bilir, bu gün mən də indiki ruhsuz intermet saytlarının birində xəbərə başlıq yazacaqdım: “Səhiyyə naziri dəyişdi”, siz də xəbəri açıb görəcəkdiniz ki, dəyişən bizim yox, Türkiyənin səhiyyə naziriymiş. Yazacaqdım “Məşhur cütlük boşandı”, elə zənn edəcəkdiniz ki, hörmətli Həmid Herisçiylə hörmətli İlhamiyyə xanım boşanıblar, ağlınıza ilk gələn cütlük onlar ola bilər, nə biləsiz, ancaq xəbəri açıb görəcəkdiz məşhur cütlük Türkiyədə hansısa serialın gənc aktyorları imiş. Türk mətbuatına o qədər aludə olacaqdım ki, Moskva haqda xəbərləri də türk saytlarından götürüb
“Moskovada partlayış” yazacaqdım. Kartof kimin başına düşürsə düşsün. “Bu ölkədə 300 adam yanaraq öldü” yazacaqdım. Hər gün min belə xəbər, hər gün min belə layk. Jurnalist olsaydım, bu sel məni də çöp kimi aparacaqdı, indiki halda heç olmasa selin kənarında bir köhnə ağacdan asılıb durmuşam. Belə bir dövrdə Zülfüqar Rüfətoğluna və onun timsalında müstəqillik dövrü jurnalistikamızın pionerləri olan nəslin dəyərlərinə tələb olmayacaqdı. Özü də öz gözləriylə bu vəziyyəti gördü. Zülfüqarın səsi ixtisara düşdü.

19 fevral, 2011-ci ildə mənə yazdı:

“Nərmin salam.

 Necəsən?
BBC hadisələrini çox ağır keçirirəm. Sənə bir mahnı göndərirəm.

 http://video.aol.ca/video-detail/gec-ya-bstkar-emin-sabitolu/933653016

O vaxt mən Əhmədzadə idim. Rəhmətlik Emin
Sabitoğlu hər gecə atamla telefonda saatlarla danışırdı. Dost idilər. Sonra
qəflətən atam vəfat etdi. Bu hamıdan çox Eminə təsir etmişdi. Bir gün gecə saat
2-də zəng etdi. Dedi, bağışla Rüfətin səsini eşitmək istəyirdim. Sənin səsin
atanın səsinə çox oxşayır. İndi mənim səsim ən azı BBC-yə lazım deyil.

Bir də Şuşa şeri haqqında. Bu
elə-belə şeir deyil. Mən orda əmim oğlunu itirmişəm. Sənə göndərdiyim link adı şəhid
siyahısıdır.

 http://agdam-ih.com/icra/?page_id=523

 Vaxtın olsa, qoca polkovnikə yaz

 Zülfüqar”

18 mart, 2011-ci ildə yazdı:

“Əzizim Nərmin

Elə indicə son dəfə efirdə oldum. Səhər proqramında. Lütfən vaxtın olsa qulaq as.

Kitablara görə çox sağ ol. Alatoranı hardan almaq olar. İstəyirəm Rəşada deyim,
10-15 nüsxə alsın.

Sənə yenə yazacağam.

Bu da axırı.

Zülfüqar”

II

94-cü ilin o dekabr axşamından düz on il sonra, 2004-cü ildə Zülfüqar Rüfətoğluna ilk dəfə email yazdım, “Alatoran” üçün şeirlərini istədim. 2006-cı ildə də istədim şeirlərini, lakin yalnız 2010-cu ilin mayında şeirlərini göndərməyə razılıq
verdi, “Alatoranda çap olunmağıma, əlbəttə sevinərdim. Alatoran ciddi jurnaldır. Sizə çox təşəkkür edirəm” yazdı, 2010-cu ilin dekabrında nəhayət, mənə şeirlərini göndərdi. Yaxşı, bəs niyə belə gec?

Sən demə, işlədiyi müddətdə BBC ona şeir çap etdirməyə icazə vermirmiş. Bu haqda da özü məktubunda deyir:

“Yaralara dərman sürtən Nərmin, salam

Məktubunu oxumaq əlbəttə ki, böyük bir rahatlıqdır. Atam deyərdi ki, insanlar səni sadəcə olaraq yaxşı adam olduğun
üçün sevməyə bilərlər. Əgər sənin kimi Nərmin haqqımızda belə yazıbsa, deməli
mən bu uzun ömrümü elə-belə yaşamamışam. Bizim BBC daxildə
necə bir idarədirsə, sənə ayrıca danışacam. Bunlar mənə hətta şeir çap
etdirməyi qadağan etmişdilər. Odur ki, sənin sayəndə Alatoranda çap olunanlar Nəsimi demişkəm, 

Ey bülbüli-qüdsi nə giriftari qəfəssən,

Sındır qəfəsi, tazə gülüstan tələb eylə,

kimi bir şeydir.

Kukla Teatrının direktoruna tapşırmışam ki, mümkün olan qədər Alatoranın nüsxələrini alsın.

Şahin Əhmədzadə Nəsimi Rayon Polis İdarəsində
cinayət axtarışı idarəsinin rəisi idi. Deyirdi ki, anamın qəbri Şuşadadır, mən
orda olmalıyam. O hələ də itkin sayılır. Onun cəsədini mənim xahişimlə hətta Aleksey Manvelyan da tapa bilmədi.

Onun ölümündən az sonra oğlunu maşın vurub öldürdü.
Arvadı ərə getdi. Bu da axırı.

Nə yaxşı ki, dünyada sənin kimi insanlar var.

Lütfən öz kitabını mütləq göndər.

Komsomol salamı ilə

Zülfüqar

20 fevral, 2011”

Başqa bir məktubunda yazır: “Jurnalistika ədəbiyyatın ögey anasıdır.” Sonralar, 2019-cu ildə çıxan “Mavi gözlü
ögey ana” şeir kitabının adı da buna işarə idi. Jurnalistikadan ayrılandan mənə tez-tez şeir göndərirdi. İndi ögey anadan uzaqlaşmışdı, şeiri qol-qanad açmışdı. Daha çox şeir yazırdı.

Şeirin də xalça kimi çeşnisi olur. Şair var, başqasının çeşnisi ilə şeir yazır, şair var, öz çeşnisi ilə. Zülfüqarın öz
çeşnisi vardı. Bəzi şeirlərinin üslubunu vətəndaş lirikası adlandırırdı. Amma hətta sevgi, tənhalıq haqda şeirlərindən də barıt qoxusu gəlirdi.

Yenə Vaterloda veyillənirdim,

Hava da sərindi, yeri gəlmişkən,

Yıxılıb düşdüyüm gölməçə mənim,

Temzadan dərindi yeri gəlmişkən…

Özümü yetirdim qədim bir paba,

Tərslikdən yox idi bircə boş masa,

O anda nə qədər xoşbəxt olardım,

Bir alkaş getməkçün ayağa qalxsa…

Küncdəki masada oturan qadın,

Mənə çox baxırdı, yeri gəlmişkən,

Görüb üzümdəki çarəsizliyi

Yanına çağırdı yeri gəlmişkən…

Gözləri səmaydı, saçları günəş,

Səma da, günəş də mənə tanışdı,

Mən də bir girdirmə ingilis kimi,

Əvvəlcə havadan bir az danışdım.

Masanın altında zənbili vardı,

Söhbətçün bu idi gözümə dəyən,

Aşkarca, mənasız bir sual verdim:

“Milad bazarlığı etmisiz, deyən”…

Onun bu sualdan dodağı qaçdı,

Yerinə düşmüşdü, yeri gəlmişkən,

Mənə göstərməkçün çantanı açdı,

Bayram sovqatıydı, yeri gəmişkən…

Bir-bir sadaladı hədiyyələri,

Ərindən başlamış qardaşınadək,

Mənisə bir alçaq paxıllıq tutdu,

Həmin siyahıda olaydım gərək.

Sonra da taksiyə ötürdüm onu,

“Biz onda ayrıldıq” Bayron demişkən,

Maşın tərpənəndə çevrilib dedi –

“Adım Katerindir, yeri gəlmişkən”…

Bəxtimin rəngində olan o taksi,

Tərpəndi, dərhal da tindən buruldu,

Mənsə isti-isti hiss etməmişdim,

Mənfur Vaterloda necə vuruldum.

Gözlərim apaçıq qalmışdı mənim,

İynəsi vurulmuş bir dəli kimi,

Donmuşdum küçənin ortasında mən,

Müzəffər Nelsonun heykəli kimi..

Hava şaxtalaşdı, qar da oturdu,

Yeriyə bilmədim, yollar sürüşkən,

Məni bir ingilis killeri vurdu…

Adı Katerindi, yeri gəlmişkən…

Dünya ədəbiyyatından Azərbaycan dilinə tərcümə etdiyi şeirlərdə də döyüş, yoldaş, silahdaş kimi sözlər olurdu. Məsələn, Radyard Kiplinqdən etdiyi tərcümələr.

“Böyük ingilis şairi Radyard Kiplinqdən bir tərcüməmi də göndərirəm.

Təəssüf ki, bizdə çoxları onu yalnız “Mauqli”nin müəllifi kimi tanıyırlar.”

İlk ixtisası ingilis dili tərcüməçiliyi idi. Bədii tərcümə onda çox gözəl alınırdı. İngilis şeirini Azərbaycan dilində elə yaradırdı ki, buna ancaq əhsən demək olardı.

Burada yazdıqlarımı onun özünə də yazırdım, o da “isti və ürəkaçan sözlərə görə” təşəkkür edirdi, nəzakətli bir adam kimi o da gənc qələm dostunun şeirləri haqda xoş sözlər yazırdı. Deyirdi, səmimiyəti, hisslərin səmimiyyətini poeziyanın əsas meyarı sayır. 

Dilə qarşı həssas mövqeyi vardı. Bir məktubunda yazır:

“Əzizim Nərmin

Kitab və jurnala görə çox sağ ol. Zəhmət çəkmisən.Mən də yavaş-yavaş radionun ölümünə alışıram.
Mayda Bakıya gəlməyi planlaşdırıram. Planlaşdırıram yazdım, yadıma ingilis tələbəmin bir sözü düşdü. Dedi ki, siz əgər Azərbaycan dilini öyrətməyə “ATA” “ANA” və sair bu kimi sözlərlə yox, PLANLAŞDIRIRAM kimi sözlərlə
başlasanız bir köpəyoğlu bu dili öyrənməyə girişməz.

Azərbaycan dilindən əvvəl İstanbul türkcəsini öyrənib. Ona görə də imtahana gedəndə ona dedim ki,
bütün türkcə öyrəndiklərini unut. Dərhal farağat dayandı və belə bir şeirvari
sözlər söylədi.

SAXLAMAQ is not to hide

SAXLAMAQ is just to keep.

Yəni SAXLAMAQ gizlətmək deyil, SAXLAMAQ elə saxlamaqdır.

Ən gülməlisi də budur ki, bizim diplomatiya kollecində bir türkiyəli xanım da var
və mənim tələbəm onunla həmişə türkcə danışardı. Son dəfə görüşəndə tələbəyə
deyib ki, sən indi Azərilər kimi danışırsan.

Deməli zəhmətimiz hədər getməyib.

Məktublarını gözləyirəm.

Zülfüqar

18 aprel, 2011″

III 

2013-cü ildə ona yazdım ki, Londona gəlmişəm, bir neçə il burada olacağam. Məni ailəvi surətdə “London kababı yemək üçün” öz ailəsiylə yaşadığı evinə dəvət etdi. Amma əziyyət vermək istəmədim, tək, ayaqüstü görüşməyi üstün tutdum.

Onda o, artıq iki ildi ki, BBC ilə vidalaşmışdı, şəhərin tamam başqa səmtində yaşayırdı. Bununla belə, mənlə görüşü keçmiş iş yerinin – BBC Broadcasting House-un yaxınlığına təyin etdi. Görüşən kimi dedi, gəl bu pabda oturaq, mən işləyəndə həmişə burada otururdum.

Xarici görünüşcə J.P.Sartra bənzəyən, bənizi tutqun və kədərli görünən bu adamın sözü-söhbəti Azərbaycan idi, elə bil bu otuz ili Londonda ancaq və ancaq vətən üçün darıxmışdı. Onda xalis köhnə nəsil milli ziyalı obrazı vardı. Amma “Londonda yaşamağın o işi yaxşıdır ki, burda azadlıq havası var” – birdən dedi. 

Ona baxıb bu misralarını fikirləşirdim: 

“Mən Bakıda doğulub 

Londonda ölmüşəmsə, 

mənə kim ağlayacaq, Trafalqar yağışı, 

ağla məni, yu məni.”

Axırda elə də oldu. Zülfüqar Londonda öldü, Garden of Firdaus müsəlman məzarlığında dəfn olunub həmişəlik Londonda qaldı. 

Amma hələlik biz “The Marylebone” pabındaydıq. Sifariş vermək üçün ayaq üstə xeyli gözləməli olduq. Zülfüqar köhnə londonlu kimi bunu mənə barmenin irqçiliyi ilə izah etdi. Nəhayət, sifarişimizi alıb əyləşdik. Mənə elə gəldi ki, o öz xatirələri və qayğıları haqda danışmaqçün bir azərbaycanlı tapdığına sevinir. 

“Mən dörd dəfə evlənmişəm” masaya əyləşən kimi dedi. “Eynilə ssenarisini yazdığım Şirbala kimi.” 

Məni gülmək tutdu. Bu yolda başına gələn acı-şirin əhvalatlardan, özü demiş, “Qərb demokratiyasının istisnalarından” danışdı və dedi: “Nəhayət, arzuma çatmışam. Məktəb vaxtı sevdiyim qız sonuncu həyat yoldaşımdı. Təzə evlənmişəm.”

Sonra dedi, evimin arxasında gözəl bir bağçam var. Dedi, bir azərbaycanlı qonşum da var, üzünü turşutdu, – dua-filan yazır. Bir dəfə gəlib bizim həyətdə gül toxumu əkdi. Dedim ona, birdən xaş-xaş əkib işə salarsan məni. Əkdi, getdi, bir gündən sonra məni işdən çıxartdılar. Dedim ona, nədi əlinə nə gəldi gətirib əkirsən həyətimdə? Nə idi əkdiyin, gəl çıxart apar…

Zülfüqar danışdıqca hirslənirdi. Həmin kişiyə hirslənirdi. Mən gülürdüm. O, hirslənsə də heç kəsi qorxuda bilməyən gülməli bir babaya dönürdü. Mənsə gülüşümü saxlaya bilmirdim. Sanki o uzaq 94-cü ilin soyuq dekabr axşamının əvəzini çıxırdım.

 15 noyabr, 2024

“Dəli yoxdu e, Nərmin, dəli yoxdu.

Kimə baxırsan müdrikdir.

Gəncləri deyirəm.”

Seymur Baycan

 Bugünlərdə şair, esseist, tərcüməçi Nicat Məmmədovun yeni şeir kitablarını oxudum və bənzərlərinə axırıncı dəfə 2000-ci illərin əvvəlində “Alatoran” jurnalı ətrafındakı kiçik mühitdə rast gəldiyim azad ruhlu, dəlisov, avanqard şairi tanıdım.  

Nicat Məmmədovun “Neprerıvnost-Aramsızlıq-Continuity” şeirlər kitabı haqda artıq nəcib bir esse yazılıb, kitab haqda nə lazımdırsa, orada göstərilib. Mən yalnız onun “Nihad Fəlsəfeh. Qızıl səslər” kitabından söz açacağam. Kitabda bayatılar, mədhiyyələr, haykular, portretlər, ağ şeirlər və “Qızıl səslər” poeması var. Bu şeirlər ənənəvi Nicat Məmmədov şeirləri deyil, müəllifin daxili aləmindəki ikinci, tamamilə müstəqil şairin səsidir. O, Nihad Fəlsəfeh, Orxan Səməd, Məzahir Batini və s. kimi imzalarla da yazır.

Nihad Fəlsəfehin şeirlərində dilin ən hörmətli sözləri (dünya, insan, həqiqət, həyat, ölüm, məna və s.) ilə dilin ən hörmətsiz sözləri (dilçilərin vulqar dediyi sözlər) görüşür. Bu, şahzadəylə sərsərinin, keşişlə əyyaşın görüşüdür. Bu, dilin iki ucqar nöqtəsinin görüşü deməkdir. Sərsəri şahzadəyə, əyyaş keşişə meydan oxuyur. Adətən ədəbiyyat belə edir, – sərxoş Qranter, sərxoş Kefli İsgəndər sözün düzünü deyib qalib gəlir.

Nihad Fəlsəfehin şeirlərində hedonist etika var, danışan səs həzzi ən ali məqsəd hesab edir. Amma mahiyyətcə bu, ərköyün hedonizm deyil, dünyanın reallığından məyus olmuş adamın həzzə son istehkam kimi sığınması, həzzi üsyan və müqavimət alətinə çevirməsidir.
Bu, kef xatirinə kefi təbliğ edən harın insanın deyil, həyatın puçluğuna qarşı əliyalın insanın kinayəli həzzi və həzzə kinayəsidir.

Vulqar sözdən bütün digər ritorik vasitələr kimi yaxşı da, pis də istifadə etmək olar. Amma etiraf etmək lazımdır ki, vulqar sözlərlə estetik mətn yazmaq çox çətindir, çünki o sözlər mətnin bir hissəsinə elə diqqət çəkir ki, oxucunun diqqəti bütövdən yayınır. Bunun uğursuz nümunələrini biz son illər çox görmüşük. Amma Nicat istedadlı bir filoloq kimi nəyi necə etməyi yaxşı bilir. O, bütövü hissənin, məğzi təfərrüatın ayağına vermir.

Əgər belə şeirlər Qərb ədəbiyyatşünasının əlinə düşsəydi, o, hökmən qədim latındilli şair G.Catullusun “Karmen 16”-sı ilə paralel aparardı. Deyərdi “Karmen16” elə açıq-saçıq idi ki, onu hər dəfə çap edəndə hansısa misranı senzura edirdilər, eramızdan əvvəl yaşamış bu şairin bu erotik şeirini ingilis dilində tam şəkildə yalnız XX əsrdə çap etmək mümkün olub. Lakin Nihad Fəlsəfehin şeirlərində məsələ  “Karmen16” sayaq, sadəcə eksplisit erotika, çılpaq-yalın söyüş olsaydı, bu kitab uğursuz olardı. Bu şeirlərdə estetik müstəvidə erotik nihilizm və yorğun naturalizm gördüm. 

Bu həyat bir oyundur
İnsan oğlu qoyundur
Həqiqəti sən tapsan
Çalış onu soyundur

XX əsrin əvvəlində rus ədəbiyyatından Mixail Arsıbaşevin “Sanin” romanında da Vladimir Sanin bədən həzzi üçün yaşamağı təbliğ edir, amma adi kütləvi erotik romanlardan fərqli olaraq, o ədəbiyyat tarixində qalıb. Çünki həmin romanın böyük məqsədi vardı, onun qəhrəmanı Rusiya cəmiyyətində 1905-ci il inqilabından sonra gedən böyük dəyişikliklərə reaksiya verirdi; Duma ilk dəfə demokratik yolla seçilmişdi, ölkədə hər mənada azadlıq küləkləri əsirdi. Romanın qəhrəmanı nə etdiyini dərk edirdi, əgər Bazarov nihilist idisə, Oblomov tənbəl idisə, Sanin də hedonist idi. O, öz seçimini izah edə bilirdi.  Nihad Fəlsəfehin səsi də nə dediyini dərk edən səsdir. 

Həyatın mənasını axtarma,
Tapa bilməzsən
Banan ye

Şeirlərin gözəl məziyyətlərindən biri də üslubudur. Əvvəla, rusdilli bir müəllifin Azərbaycan dilində leksik imkanlarının bu qədər geniş olması, ədəbi dilin özəyi olan bədii-poetik üslubda bu qədər rahat gəzib-dolanması, qafiyədən qafiyəyə, allüziyadan allüziyaya keçməsi alqışa layiqdir. 

Üstəlik, Nicatın digər kitablarında olduğu kimi burada da bir dil deyil, bir neçə dildən istifadə olunub. Bu multilinqual şeirlər
kimi həyatımız da bir dildə deyil, bir neçə dildə cərəyan edir. Ədəbiyyatda dilləri ən çox qarışdıran əsər J.Joyce-un “Finneqanın yası” olub, bir romanda 65 dil var, bura dialektlər də, müasir və qədim dillər də daxildir, üstəlik, bəzi sözlər qəsdən təhrif olunub (love-loff).
Bu, mexaniki qarışıq deyil, yaradıcı müəllifin daxili ehtiyacıdır, belə bir üslubdan istifadə etmək üçün Azərbaycan və ya rus dilini yox, ümumiyyətlə, insan dilini ürəkdən hiss etməlisən və bu hiss büruzə vermək üçün səni narahat etməlidir. 

L.Wittgenstein “dil oyunları” deyəndə onu nəzərdə tutur ki, heç bir sözün və cümlənin sabit mənası yoxdur, hər bir sözün və cümlənin mənası o mətndə, o nitqdə oynanan oyunun şərtlərindən asılı olaraq dəyişir, yerindən asılı olaraq “su” sözü əmr də, suala cavab da, yalvarış da, adi ünsiyyət vasitəsi də ola bilər. Nihad Fəlsəfeh dili sözlərdən də dərinə, söz oyunları və səs oyunları səviyyəsində hiss edir. Nəticədə sözlər və səslər elə qarışır ki, onlar arasında nəinki şairin şəxsi hisslərini, bütövlükdə mədəniyyətin canlı, sirli və mürəkkəb səsini eşidirsən. Nicat Məmmədov da, Nihad Fəlsəfeh də yoxa çıxır, sən bu səslə üz-üzə qalırsan, sənlə onun arasındakı subyektiv təcrübə sərhədi bulanaraq itir və eynilə poemadakı kimi deyirsən: 

Sən kimsən? İnsansan ya cinsən?

Yağış damlaları açıq pəncərənin qarşısındakı qəzetə düşüb necə çappıldayırsa, şeir də elə canlı olmalıdır. Şeir gərək azad ruhla yazılsın, ayaqları hisslər üzərində olsun, ağıldan (əqldən) uca olsun, o qədər uca olsun ki, əqlə imkanlar açsın, tanıdığımızı zənn etdiyimiz dünyanı və özümüzü bizə başqa bucaqdan göstərsin. Şeir lirik də ola bilər, qəzəbli də, təki canlı olsun, əti-sümüyü sözdən, ruhu həqiqi hisslərdən nəfəs almış olsun. Ürəyimiz çırpınsın şeiri oxuyanda, içimizdəki buz dənizi qırılsın, gözümüz yaşarsın, dodağımız qaçsın, yaxud da yumruğumuz düyünlənsin. Nihad Fəlsəfehin şeirlərini oxuyanda məni hansı hiss bürüdü? Vahimə hissi. O güclü hissi mən, 10 manata bilet alıb kinoya getsəydim, heç bir qorxu filmində duymazdım, bu şeirlərdə duydum. Bu şeirlərin bəziləri alimin ayrı-ayrı ölülərin hissələrindən düzəltdiyi Frankenştayn kimi, insanın öz yaratdığı, amma özünə qarşı çevrilən mədəniyyət monstrı kimi iki əlini havaya qaldıraraq üstümə gəlirdi. O, azərbaycanlı idi, Frankenştayn Tofiq oğlu. 

M.Svetayeva deyir mən sözə elə inanıram ki, kimsə məktubun sonunda “Sənin filankəs” yazanda elə bilirəm o adam doğrudan da mənimdir. Elədir ki, var. Elədir ki, var. Elədir ki, var.

Kitab oxumaq əziyyətli işdir. Əziyyət təkcə kitab adlı o dördkünc əşyanı əlində saxlamaqla, gözlərini ona zilləməklə bitmir, fikrən də gərgin vəziyyətdə olmaq, hekayə, şeir istədiyin kimi bitməyəndə məyus olmaq var. Məyus olanda həyatda olduğu kimi əvvəl üsyan edib sonra taleyin gətirdiyi vəziyyətlə barışırsan. Əgər kitabdakı personajların taleyini istədiyin kimi həll etmək mümkün olsaydı, bu, sənət yox, ustadlar doğru deyiblər, menyü olardı, istədiyin neməti qarşına gətirərdi. “Qızıl səslər” kitabı menyü deyil, sən onu deyil, o sənin növbəti vəziyyətini sifariş edir.

Nihad Fəlsəfehin şeirləri göstərdi ki, ədəbiyyatımızda dəli var, dəlisov var. Lakin heyf ki, o, bugündən – gənclər arasından yox, keçmişdən gəlib, 2000-ci illərin əvvəlindən, o azad ruhlu dəlisov illərdən gəlib. Gündüz əlimizdə çıraq, yeni dəli axtararaq.

09.10.2024

_

 Nəriman-duşa moya!